De N van nek

Op de middelbare school had ik een ezelsbruggetje om te onthouden dat de letter N de scheikundige afkorting is van stikstof: Als iemand zijn handen om je Nek klemt, stik je. De H van hals, of de K van keel zou logischer zijn bij deze gedachtenkronkel, maar ik kon het daardoor wel onthouden.

Generatiekloof

‘Dat is de meest onduidelijke ezelsbrug ooit,’ oordeelde mijn oudste. ‘Het is gewoon de N van nitrogen.’ Hij rolde zijn ogen, zoals alleen pubers dat kunnen. Poeh. De generatiekloof in your face. Waar ik vroeger Das Programm mit der Maus keek en dus redelijk Duits verstond, gamet en YouTubet hij in het Engels. Nitrogen behoort tot zijn standaard Engelse vocabulaire.

Siamese tweeling

Hoe dan ook, stikstof wordt scheikundig aangeduid met de letter N. En stikstof is nooit alleen. Een ontspannen toestand voor dit element is samen met anderen. De puurste vorm van stikstof is de Siamese tweeling: twee stikstoffen, geschreven als N2.

Ruim driekwart van de lucht die wij inademen bestaat uit die pure vorm van stikstof. Maar we kennen het ook in vloeibare vorm. Dan is het ijskoud en zie je het bijvoorbeeld in de thermosfles bij de wrattendokter of bij sjieke kookprogramma’s die stikstof gebruiken om voeding snel te koelen.

Stikstofoverschot

In gesprekken over milieuproblemen wordt vaak gesproken over stikstof, maar dan wordt niet die tweelingvorm bedoeld, maar verbindingen van stikstof met andere elementen. De voornaamste twee zijn ammoniak en stikstofoxiden. Ammoniak is de verbinding van stikstof met waterstof; NH3. Stikstofoxiden zijn verbindingen met zuurstof, zoals stikstofmonoxide (NO) en stikstofdioxiden (NO2).

Poep en pies

Ammoniak ontstaat als urine in contact komt met mest. Poep plus pies maakt ammoniak. Dat gebeurt in de meeste veestallen en daardoor produceert onze veestapel nogal wat ammoniak. Maar de industrie kan er ook wat van. Zij maakt ammoniak en gebruikt dat bijvoorbeeld voor koelinstallaties.

Hoe zit het nu met die fles in ons keukenkastje dat we gebruiken om ramen streeploos schoon te krijgen en om wanden voor het schilderen te ontvetten? Dat is ammoniak opgelost in water en dat heet formeel ammonia. Dit heeft een letter minder (k), maar een waterstofatoom meer (NH4+).

Stikstofoxide

Voor zover ammoniak. De andere stikstofverbindingen die in milieudiscussies relevant zijn, zijn de verbindingen met zuurstof. Daar bestaan allerlei vormen van. De hele groep samen noemen we stikstofoxiden of NOx. De twee belangrijkste zijn stikstofmonoxide (NO) en stikstofdioxide (NO2).

Stikstofoxiden ontstaan bij verbrandingen op hoge temperaturen. Die kun je daarom onder andere vinden in de afvalproducten van onze heilige koeien: de uitlaatgassen van auto’s. Verkeer is een grote bron van stikstofoxiden. Diesel geeft trouwens wat meer stikstofoxiden dan benzine.

Verder komen er ook stikstofoxiden vrij bij alle industrieën waar verbrandingen plaatsvinden. Denk aan afvalverbrandingsinstallaties, elektriciteitscentrales en hoogovens.

In de krant lezen we ook over bouwprojecten die stilgelegd worden in verband met de stikstofnormen. Ook daar komen stikstofoxiden vrij. Natuurlijk door het bouwverkeer dat spullen aanvoert. Maar daarnaast wordt in de bouw veel gewerkt met diesel aangedreven materieel, zoals kranen, graafmachines en aggregaten.

Omelet, pannenkoek of cake

Alle soorten stikstofverbindingen en alle soorten bronnen, dragen op hun eigen wijze en in eigen mate bij aan het te veel aan stikstof. Dus als je om milieu- en gezondheidsredenen minder stikstof wilt, dan heb je meerdere mogelijkheden om dit te bereiken.

Om het naar mijn belevingswereld te halen, vergelijk ik stikstof met een ei. Het rauwe ei zoals dat uit de kip komt, is formeel het enige echte pure ei. Ei doet het goed met andere ingrediënten, dus vind je ei ook in cake en pannenkoeken. Als je maar twee eieren per dag mag, dan kun je dus 1 omelet, 12 pannenkoeken of een halve cake naar binnen werken.

Op zo’n zelfde manier gaat het ook bij stikstof. Als een zeldzaam plantje in een natuurgebied maar een beperkte hoeveelheid stikstof kan hebben, dan kun je bij wijze van spreken kiezen uit de drijfmest van 10 koeien of de uitlaatgassen van 100 auto’s.

Op dieet

Als je je aan de normen wilt houden, spelen er meer factoren mee dan alleen de stof waar je naar kijkt. Nog maar een keer die eieren:

  • Cake bevat naast eieren, ook veel suiker. Iets wat ik liever niet wil.
  • Pannenkoeken eten is een gezinstraditie waar ik veel waarde aan hecht en daarom niet wil schrappen.

Ook bij de stikstofdiscussie wegen meer factoren mee. Een paar willekeurige voorbeelden:

  • Vliegvelden hebben verhoudingsgewijs een geringe bijdrage aan stikstof, maar geven ook fijnstof en herrie. Iets dat we willen inperken.
  • Koelinstallaties zijn essentieel voor bepaalde processen, maar geven ook extra risico’s bij vervoer.
  • De veestapel draagt relatief veel bij aan het stikstofoverschot, maar misschien hechten we met zijn allen wel heel erg aan boerderijen in het landschap.

Dit zijn geen eenvoudige afwegingen. En dan hebben we het nog niet eens over de mogelijkheden voor ‘verminderen in plaats van schrappen’, compensatie, innovatie en herstelmaatregelen.

Verbeter de wereld

De situatie is complex en ik ben oprecht blij dat ik geen politicus ben. Ik ben al heel tevreden als ik een keuze kan maken over het avondeten (ja, ik hou op over eieren).

Laten we het voor nu bij onszelf houden. Wat kunnen we zelf met het stikstofprobleem?
Als consument zou ik meer kunnen wandelen, fietsen en OV-en. Ik zou mijn snelheid kunnen beperken als ik toch in mijn dikke diesel zit. Ik zou kunnen proberen om zo min mogelijk afval te produceren en om zo min mogelijk elektriciteit en gas te verbruiken.

Mogelijkheden genoeg, maar alles red ik niet. Daarom hou ik me maar vast aan een wijsheid die langs kwam waaien via de sociale media:
Beter 5 miljoen mensen die een paar milieumaatregelen nemen, dan 5 mensen die perfect milieuvriendelijk leven.

Daarop aansluitend, eindig ik het meest scheikundige verhaal van mijn blogreeks met de volgende boodschap: doe wat je kunt, dan doe ik dat ook.

Blogs met aangrenzende thema’s:

 

Meer weten?

 

Photocredit: iStock – Sanchez816

Blader door de blogs:

25 oktober 2019
Tamara Onos